II rok-HISTORIA DOKTRYN-podsumowanie

Scandalliero

HISTORIA DOKTRYN
POLITYCZNYCH I PRAWNYCH

Historia doktryn politycznych i prawnych jest jedną z najmłodszych dyscyplin prawoznawstwa. Ukształtowała się jako odrębna gałąź badawcza w drugiej połowie XIXw. jako tzw. historia filozofii prawa. Historia doktryn pol.
i prawnych dopiero po wojnie stała się odrębnym przedmiotem w dydaktyce uniwersyteckiej.
Występuje szereg różnych definicji pojęcia doktryn politycznych.
Niektórzy piszą, że historia doktryn politycznych i prawnych są to uwarunkowane poglądy wyjaśniające zasady powstania organizacji oraz funkcjonowania państwa i prawa.
Historia D P i P to historia poglądów na strukturę polityczną społeczeństwa – w tym przede wszystkim na państwo jako najważniejsze zjawisko tej struktury – oraz na obowiązujące w społeczeństwie prawo.
Historyka doktryn interesują wielkie klasyczne dzieła wielkich myślicieli, a także dzieła pisarzy religijnych, publicystyka, treści wystąpień przedstawicieli społeczeństwa w organach władzy, literatura piękna, relikty kultury materialnej, symbolika dzieł sztuki.
Upraszczając: HDPiP to historia poglądów na państwo i na prawo.
Doktryna polityczna znakomity polski prawnik Franciszek Reszka (?) zajmował się tym pojęciem.
W swojej książce naukowej zawarł następującą definicję: doktryna polityczna jest to zbiór poglądów określając kierunki i cel działań wyraźnie określonych w czasie i przestrzeni.. (zatem doktryna ma zawsze określony czas
i określoną przestrzeń). Stąd możemy mówić o doktrynach starożytności, średniowiecza, doktryna odrodzenia itd.
Obok doktryny pojęciem podobnym jest pojęcie ideologii. Doktryna różni się tym od ideologii, że jest współcześniejsza, odnosi się do każdej sytuacji prawnej i politycznej. Podejmuje problem wiary, życia społecznego, doktryna koncertuje się tylko na państwie i na prawie.
Doktryna jak każde zjawisko ma swoje funkcje:
1. Tłumaczenie zjawisk życia państwowego – wyjaśnia dlaczego w państwie zachodzą takie
a nie inne procesy polityczne i społeczne,
2. Funkcja krytyki państwo i podejmowanych decyzji politycznych –
3. Funkcja wskazywania perspektyw rozwoju państwa. Przykładem będzie doktryna integracji europejskiej.
4. Funkcja integracji postaw społecznych wokół programów politycznych. Niektórzy utożsamiają się (identyfikują się) z niektórym doktrynami, można usłyszeć, że ktoś jest liberałem, socjalistą, monarchistą itd.

DOKTRYNY STAROŻYTNOŚCI (doktryna Platona i doktryna Arystotelesa)

PLATON (427-348 p.n.e.) (w książce: 427-347 p.n.e.)
Platon urodził się w bogatej rodzinie, w arystokratycznej rodzinie w Atenach.
Negował ustrój zwany demokracją, był to dla niego najgorszy system. Kiedy w Atenach obalono rządy demokratyczne i władzę objęła grupa 30 tyranów przed Platonem otworzyła się droga politycznego działania. Wpierał rządy tyranów jednak doszedł szybko do wniosku, że tyrania to ustrój strachu i nienawiści. W tym okresie poniósł śmierć jego mistrz – Sokrates. Pogłębiło to przekonanie, że ewolucja państwa zmierza ku złemu, że formy rządów ulegają systematycznej degradacji. Uformowało to też jego przeświadczenie o tym, że zło nie przestanie ludzi nękać dopóty, dopóki rządów nie obejmą filozofowie. Platon wyjeżdżał na Sycylię w zamiarze wychowania władców syrakuzańskich na filozofów. Popada tam w niewolę, z której wykupują go jego uczniowie. W ramach wdzięczności zakłada szkołę w ateńskich ogrodach Akademosa, którą nazywa akademią. Platon miał taki sposób uczenia, że przechadzał się ze swoimi uczniami po ogrodach Akademosa i tak głosił swoje prawdy.
Najważniejszymi dziełami Platona są: Państwo i Prawa.
Do historii Platon przeszedł jako twórca idealizmu obiektywnego. (Według niego cały świat stworzony jest z idei, cały świat jest refleksją idei. Liczy się odbicie) Punktem wyjścia był jego pogląd, że istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający te idee. Pierwszy z nich – doskonały – jest identyczny z bóstwem bądź też stanowi jego twór, drugi zaś jest niedoskonałym odbiciem pierwszego. Ciężko było to zrozumieć uczniom Platona,. Platon wprowadza ich do jaskini i rozpala ogień, prosi swoich uczniów aby odwrócili się do ognia plecami. Uczniowie widzą tylko cienie. I Platon tłumaczy, że liczą się te cienie, nie świat naturalny ale to odbicie – refleks idei. Świat idei jest absolutny; jego prawa są niezmienne i trwałe. W świecie cieni, refleksu idei panuje określona hierarchia. Na czele tej hierarchii stoi jedna idea, jeden cień, który nie ma swojego odwzorowania, to jest absolut. Absolutem dla Platona jest dobro. Pojęcie, które zapewne zaczerpnął od Sokratesa.
Zatem teoria Platona, teoria poznania Platona lekceważy zgromadzenie faktów historycznych, badanie empiryczne, ale docenia badanie świata idei. Tylko mędrzec, tylko filozof może dotrzeć do prawdy, może dotrzeć do świata idealnego. Stąd też poszukiwanie absolutu Platon konstruuje idealną (rolę? ) państwa. Bo państwo jest tez przecież pewnym odbiciem idei. Innymi słowy trzeba stworzyć system polityczny, który wiernie będzie odpowiadał światu idei.
Doktryna polityczna Platona nie powinna opisywać zjawisk życia politycznego, doktryna powinna ustanawiać idealne zasady.
Platon jest pierwszym z filozofów, który stworzył próbę ewolucji ustroju – przedstawił ewolucję ustroju. Według niego pierwszym ustrojem, który w ogóle istniał była arystokracja rycerska tzw. imarchia. Czyli pierwszy ustrój założyli wojownicy – rycerze. Ambitni wojownicy w miarę upływu czasu coraz bardziej stawali się amatorami luksusu i wszelkich wygód. ............ wojownicy zaczęli zajmować się handlem, rzemiosłem, uprawą roli. W ten sposób wykształcił się nowy ustrój zwany oligarchią. W oligarchii władza należała do najbogatszych. Biednym nie odpowiadał ten ustrój (zostali oni bowiem pozbawieni wszelkich dóbr i wszelkich zaszczytów materialnych
i niematerialnych). Chciwość i żądza doprowadziły do stworzenia trzeciego ustroju, była nim demokracja. Dochodzi do marnowania majątku publicznego, do walk między różnymi grupami społecznymi. Generalnie w demokracji dochodzi do anarchii, do bezwładzy. Z tej sytuacji chaosu korzysta zręczny demagog, który nie ma trudności
w zapanowaniu nad motłochem. I z demokracji rodzi się najgorszy z ustrojów zwany tyranią. Jest to ustrój najbardziej zdegenerowany, najmniej stabilny, ustrój strachu i niewolnictwa (ustrój w którym sam tyran nie jest wolny)
Zdaniem Platona Państwo powstaje wówczas, gdy nikt z nas nie zdoła dbać w dostateczny sposób o zaspokojenie swych potrzeb, lecz na wielu zdany jest pomoc, państwo tworzy wzajemna nasza potrzeba.
Tego poglądu dot. genezy państwa wymija teza, że źródłem powstania państwa jest potrzeba. Każdy według Platona jest skazany na pomoc innych jednostek. Każda sfera życia wymaga fachowości, znajomości sztuki czy też nauki. Idealne państwo Platon porównywał do duszy. Według niego dusza ludzka składała się z trzech części:
1. Mądrość, inteligencja (była postawiona najwyżej) – dzięki tej części duszy człowiek znajdował swoje miejsce w społeczeństwie i świecie.
2. Odwaga – pozwala stawiać czoła wszelkim niebezpieczeństwom, zarówno wewnętrznym jak i zewnętrznym.
3. Zaspokajanie potrzeb
Tym 3 częściom duszy ludzkiej odpowiadają 3 klasy w państwie:
1. Kierownicy, rządzący, elita – cechą tych ludzi jest mądrość
2. Wojownicy, strażnicy – cechą ich jest odwaga
3. Chłopi i rzemieślnicy, których celem jest zaspokajanie potrzeb całego społeczeństwa.
Zatem mądrość powinna rządzić w państwie w imię powszechnego dobra, odwaga powinna bronić państwo przed wrogiem, natomiast potrzeby materialne powinni zaspokajać chłopi i rzemieślnicy.
Ta teoria Platona ma charakter antyindywidualistyczny, antydemokratyczny i ściśle zhierarchiwizowany.
Platona uważa się za jednego z pierwszych, który w swoim myślach rozpoczął myśl totalitarną ponieważ nie myśli on o jednostce, o ludzkim szczęściu, o ludzkim pragnieniu, ale myśli o całości, o całym społeczeństwie. Liczy się zbiorowość a nie jednostka. Nie docenił on ludzkiej indywidualności.
Według Platona władze miała sprawować elita o szczególnych walorach moralnych. Kandydaci na rządzących powinni mieć szczególne wykształcenie i tak: między 17 a 20 rokiem życia kandydat do elity otrzymywał wykształcenie fizyczne, po 20 roku mniej zdolni kierowani są do służby wojskowej, elita zaś, złożona z najlepszych, rozpoczyna 10 letni okres studiów ogólnych. Między 30 a 35 rokiem życia kandydat do kierownika podejmuje studia filozoficzne (studiuje świat idei). Miedzy 30 a 50 rokiem życia sprawował wysokie funkcje publiczne. Po ukończeniu 50 roku życia dobiega kres wychowania filozofa i formowanie jego predyspozycji do sprawowania najwyższej władzy państwowej.
Kolejnym zagadnieniem związanym z elitą jest idea komunizmu. Owa elita miała żyć we wspólnocie. Owa wspólnota polegałaby na zniesieniu własności rodzinnej, majątkowej, prywatnej w obrębie elity. Wszelkie potrzeby zaspokajałby stan trzeci.
Platon zdawał się jednak rozumieć, że jego wizja państwa idealnego to utopia. U schyłku życia,
w ostatnim swoim dialogu pt. Prawa dał obraz innego państwa. Określił to państwo mianem drugiego co do dobroci, możliwie najlepszego, mniej ambitnego, za to łatwiej osiągalnego. Jest to państwo, w którym rządzą wielcy właściciele ziemscy (ale już bez wspólnoty rodzinnej i majątkowej). Państwo położone wśród gór i bez dostępu do morza, powinno mieć charakter rolniczy, własność ziemska miała stanowić podstawę egzystencji każdego obywatela, oczywiście wg Platona obywatele nie pracowaliby na roli tylko niewolnicy. Natomiast obywatele masowo uczestniczyliby w igrzyskach olimpijskich. Platon gloryfikował ideę olimpijską. Według niego słowo olimpiada daje funkcje religijno-kulturową. Trwałość tego niewielkiego państwa mają zapewnić: zakaz wyjeżdżania za granicę
i rozbudowany system donosicielski, a dalej durowa reglamentacja życia obywateli, wychowanie oraz kult religii. Mistycyzm jest w Prawach bardzo silny; wszyscy znosiciele nowinek oraz bezbożnicy mieli podlegać surowym sankcjom.
Platon wywarł ogromny wpływ na rozwój wyobrażeń filozoficznych i polityczno-prawnych. Św. Augustyn przyswoił go chrześcijaństwu. Filozofia Platona poważnie zaciążyła nad wiekami średnimi, a i później pozostawały jego wskazania klasycznym wzorcem dla rozmaitych nurtów elitarnych i antyegalitarnych.

ARYSTOTELES (384-322 p.n.e.)
Urodził się w Stagirze (północna Grecja) jako syn lekarza. Na początku przejawiał zainteresowania naukami ścisłymi i medycyną. Przez 20 lat był członkiem akademii platońskiej. Po śmierci Platona Arystoteles porzuca Ateny i kieruje się ...................(w Azji mniejszej). Później Arystoteles przebywał na dworze Filipa macedońskiego w roli wychowawcy młodego Aleksandra (przyszłego Aleksandra Wielkiego); jako towarzysz jego wypraw wojennych poznawał świat i ludzi (ma doskonałą okazje do śledzenia innych państw i innych ustrojów), spisuje swoje spostrzeżenia na temat poszczególnych podbitych państw, opisuje obyczaje, religie, klimat, położenie geograficzne tych państw. Nie jest w stanie wszystkiego sam spisać, więc zakłada swoją własną szkołę, tzw. Liceum. I stąd też Arystoteles jak i jego uczniowie są autorami ponad 158 konstytucji praw. Najważniejszymi dziełami Arystotelesa są Etyka Nikomachejska, Polityka oraz Ustrój Polityczny Aten.
W Polityce zawarł oryginalne poglądy na państwo. Według Arystotelesa państwo jest tworem natury ludzkiej. Człowiek jest istotą społeczną, posiada także naturę społeczną, ludzie muszą żyć ze sobą razem. Geneza państwa tkwi w normalnym związku kobiety i mężczyzny, łączenie się w rodziny, na bazie rodziny powstaje osada, a nad osadami powstaje państwo. Zatem państwo jest tworem człowieka. Państwo jest zbiorem indywidualności, połączeniem jednostek. Dla Arystotelesa liczy się jednostka i jej szczęście (odrzuca totalitarną teorię Platona). Arystoteles w przeciwieństwie do Platona nie tworzy uniwersalnego modelu państwa, nie szuka państwa idealnego, nie podziela poglądu Platona
o konieczności degeneracji ustroju. Uważa natomiast, że o konkretnej postaci państwa, o konkretnym ustroju decyduje szereg różnych okoliczności. Arystoteles podzielił ustroje na 2 rodzaje, na ustroje dobre i ustroje złe. Jeżeli władza jest wykonywana w imieniu dobra ogólnego, dobra wszystkich to wtedy mamy do czynienia z ustrojem dobrym, a jeśli władza wykonywana jest w imieniu rządzących, dla własnej korzyści rządzących to wtedy jest to ustrój zły. Za dobre ustroje Arystoteles uznał: monarchię, arystokrację, politea, złymi zaś odpowiednio tyrania, oligarchia i demokracja.
Na kształt ustroju ma wpływ szereg okoliczności. Możemy mówić jedynie o instytucjach demokratycznych, monarchicznych.
Na ogół ustroje się mieszają. Na kształt państwa mają wpływ ważne czynniki:
1. układ sił społecznych – jeśli biedni są górą mamy ustrój demokratyczny, kiedy bogaci to państwo ma formę oligarchiczną,
2. charakter narodowy – wg Arystotelesa niektóre ludy mają uosobienie do poszczególnych ustrojów. Niektóre ludy wolą jak ktoś nad nimi stoi (król albo tyran), bo lud nawykły do niewoli musi szukać króla czy tyrana.
3. położenie geograficzne – Arystoteles przekonywał, że uznanie rządów oligarchicznych łatwe jest w państwie górskim, w krajach nizin sprzyja demokracja
Arystoteles przyjął, że państwo powinno mieć charakter zrównoważony, ustrój porządku i wolności. Był on autorem zasady złotego środka, (zasady umiaru). Stąd też państwo powinno w życiu politycznym kierować się zasadą umiaru. Najlepiej zasadę umiaru wyraża ustrój zwany politeą.
Politea to taki system rządów, w którym istnieją pewne elementy demokracji i arystokracji. Element demokratyczny polega na poszanowaniu woli większości, a większość stanowić miała klasa średnia. Wg Arystotelesa w każdej społeczności istnieją trzy klasy: bogaci, biedni i klasa średnia. To klasa średnia jest najbardziej skłonna słuchać głosu rozsądku, ona najpełniej wyraża zasadę umiaru. Klasa średnia zapewnia bogatym gwarancję własności, a biednych powstrzymuje od buntu. Czynne prawo wyborcze posiadać miała tylko i wyłącznie klasa średnia. Dominacja polityczna klasy średniej zapewni realizację dobra, powszechnego interesu.
Prawo. Wg Arystotelesa istnieje prawo naturalne i prawo stanowione. Oba te prawa mają wskazać w jaki sposób człowiek ma dojść do szczęścia. Prawo bierze się z natury. Natura to bóg nieśmiertelny – twórca porządku i harmonii. To sama natura ustanowiła pewne zasady, dzięki którym żyjemy i funkcjonujemy. Natura dała prawa w postaci prawa naturalnego. Zadaniem mędrca, filozofa jest odkrywanie tych praw, ustanawia prawo stanowione.
Wg Arystotelesa istnieją 3 prawa naturalne:
1. Sprawiedliwość – ma charakter obiektywny,
2. Własność prywatna
3. Władza – sama natura rozstrzyga kto jest silniejszy
Na podstawie praw naturalnych układano prawo pozytywne (prawo stanowione), także nie ma sprzeczności między jednym a drugim. Podział na prawo naturalne to dobry sędzia, dobry prawnik, bowiem swoją działalnością uzupełnia braki prawa pozytywnego. Dobry sędzia powinien nieraz kierować się zasadą słuszności.
Podobnie jak Platon, stworzył Arystoteles dzieło, które wyznaczało najwyższy poziom myśli starożytnych Greków, ale które podsumowując ogromny dorobek kulturotwórczy Hellenów, równocześnie posuwało go znacznie naprzód. Myśl arystotelesowska będzie inspiracją dla rozwoju wielu doktryn epoki feudalnej i wczesnych czasów nowożytnych. Niektóre jej ustalenia zachowały swa aktualność do dziś.

DOKTRYNY ŚREDNIOWIECZA
Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego w drugiej połowie V w. (w 476r. germański wódz Odoaker zmusił do abdykacji ostatniego cesarza) był faktem o znaczeniu symbolu oraz wydarzeniem wielce brzemiennym w skutki: rozpadła się jednolita struktura świata antycznego. Na gruzach Imperium Romanum powstały 3 zespoły polityczne:
1. państwa położone na płw. Bałkańskim w Azji mniejszej , a także w Syrii i w Egipcie było to Imperium Wschodniorzymskie (na wschodzie trwało nadal cesarstwo bizantyjskie)
2. państwa Europy zachodniej i północnej, (w centrum Europy pojawiły się państwa „barbarzyńskie”)
3. zespół państw mahometańsko-arabskich. (na południu zaczęły powstawać państwa mahometańsko-arabskie).
Wraz z upadkiem jedności politycznej świata antycznego przestała istnieć również dawna jedność kulturalna. Kultura europejska była kulturą łącińsko-chrześcijańską i „barbarzyńską”. Źródeł jej należy szukać w kulturze hellenistyczno-łacińskiej, chrześcijańskiej oraz kultur własnych poszczególnych społeczeństw „barbarzyńskiech”. (Chrześcijaństwo determinowało poglądy na prawo, społeczeństwo i państwo). Kultura Bizancjum była kulturą hellenistyczno-chrześcijańską z licznymi elementami orientalnymi. Świat Islamu przejął do swojej arabskiej kultury wiele wątków chrześcijańko-judajskich, a także hellenistycznych.
Zasadniczą cechą epoki średniowiecznej było uznanie nadrzędności religii chrześcijańskiej nad innymi sferami życia społeczno-politycznego. Zasada nadrzędności religijnej sfery życia łączyła się z tezą, że tylko to, co głoszą prawdy objawione, jest prawdziwe i zasługuje na uznanie, wszystko inne jest fałszem i jest uznane za herezję. Wyższość papieża, kościoła i hierarchii duchownej nad instytucjami świeckimi. Kościół jest potęgą społeczną, polityczną, kulturalną, administracyjną.
Społeczeństwo średniowieczne było ujęte w system hierarchii, na czele której stali duchowni. Kapłani tłumaczyli, że człowiek posiada nieśmiertelną duszę i podlega prawu bożemu. Państwo pochodzi od Boga i realizuje boski plan zbawienia. Państwo świeckie nie może aspirować do suwerenności. Suwerenem jest głowa kościoła, papież. Papież jest najwyższym po Bogu sędzią władzy świeckiej, on rozstrzyga o tym, czy państwo dobrze, czy też źle wykonuje swoją misję.
Kolejną cechą epoki średniowiecza był jednolity system społeczno-gospodarczy. Wszystkie społeczeństwa średniowiecza były społeczeństwami rolniczymi. (istnienie roli dawał poddany chłop). Na szczycie tej hierarchii społeczno-gospodarczej stał ............... ziemski. Posiadanie ziemi w średniowieczu wiązało się z zajmowaniem określonych miejsc w aparacie administracyjnym.

KAROLIŃSKA IDEA IMPERIALNA
W 800r. Karol Wielki został koronowany w Rzymie cesarzem.
Cesarz staje się opiekunem ludu chrześcijańskiego. Stąd też wyłoniła się karolińska idea imperialna. Z tej idei składają się 3 treści: treści platońskie, treści chrześcijańskie i treści rzymskie. Platońskim elementem jest myśl
o cesarstwie rozległym opartym na sile miecza i podboju. Myśl chrześcijańska w idei imperialnej to idea, że nowy cesarz jest nowym królem (?) dawidem (?). Cesarz Karol był obrońcą i patronem kościoła. On bronił chrześcijański lud przed niewiernymi. Początkowo koronacja Karola Wielkiego przyniosła wielki sukces kościołowi ponieważ dało uniezależnienie od kościoła wschodniorzymskiego. Treści rzymskie – Karol Wielki nawiązywał swoją myślą do tradycji rzymskiej, pojawiła się idea renowacji cesarstwa rzymskiego i światowej władzy Rzymu.
Koral Wielki uznawał się za obrońcę i patrona religii i kościoła; uważał się za jego zwierzchnika; mianował on
i usuwał biskupów, czuwał nad moralnością duchowieństwa, prowadził akcję misyjną i rozstrzygał spory w sprawach o czystość wiary.

PAPALIZM Spór gregoriański
W XIw. papież Grzegorz VII powołuje doktrynę papalizmu. Według niego jedynym namiestnikiem na ziemi jest papież. Papież miał prawo kontroli czy władca rządzi dobrze czy źle, miał też prawo odbierania władzy władcom złym i nieużytecznym. Tylko papież jest prawdziwym suwerenem na ziemi. Tej teorii sprzeciwił się cesarz niemiecki Henryk IV. W XI w. dochodzi do sporu zwanego sporem gregoriańskim bądź też sporem o inwestyturę. Z tego sporu zwycięsko wychodzi papież a Henryk IV musi uznać władze papieską.
W XII w. powstaje nurt dualizmu. Nurt ten uznaje równorzędność władzy papieskiej i świeckiej. Nie miej jednak zostaje zakłócony ten pogląd i dalej papież jest wyżej.
W XIII w. mamy do czynienia z nurtem hierokratycznym. Hierokraci odrzucają równorzędność obu władz. Twierdzą oni, że papież może wykonywać władzę świecką bezpośrednio. Nie ma podziału władzy. Papież jest źródłem wszystkich władz państwowych.

JAN Z SALISBURY – angielski duchowny i polityk, żył w XII w. Jest autorem pierwszego traktatu politycznego (?) polikratibus (?). Zasadnicza teza Jana z Salisbury: pisał że udział we władzy jest dość niebezpieczny, stąd też dwór królewski i aparat urzędnicy to siedlisko grzechu, błędu i próżności. Według niego wszystko co istnieje na ziemi
i nas otacza jest tworem Boga, natury i człowieka. Wg niego to człowiek imituje naturę, jest jak gdyby takim mikrokosmosem. To człowiek przede wszystkim imituje państwo. Państwo Jan z Salisbury przyrównuje do człowieka, nazwał go ciałem empirycznym. W owym ciele politycznym duszą jest kler, głową jest monarcha, sercem jest (?) senat otaczający władzę (?), oczy, uszy, język to sędziowie i szeryfowie, ręce to armia i urzędnicy, żołądkiem jest administracja finansów. Najważniejszymi częściami człowieka jest głowa i dusza, czyli król i kler. Wzajemny stosunek władzy świeckiej i duchowej jest centralnym problemem doktryny Jana z Salisbury. Z jednej strony Jan
z Salisbury życzy sobie króla sprawnego, króla który potrafi poskromić złoczyńców, ale z drugiej strony korzystając ze swojej tezy, że udział we władzy jest dość niebezpieczny, wyraża obawę przed królem (że sprawny król szybko zdegraduje swoją władze). Król powinien być wiernym obrazem Boga „Król w organizmie swego królestwa jest na obraz i podobieństwo Boga”. Król jest sługą swojego ludu i odpowiada za jego losy przed Bogiem. Król powinien słuchać rad kapłana, nie papieża a duchowieństwa, Jan z Salisbury aplikuje silną rolę kościołów lokalnych, odrzuca polityczną misję kościoła rzymskiego . Według niego w każdym państwie w każdym ustroju ma być mniej prawa a więcej moralności chrześcijańskiej, za ową moralność chrześcijańską winni odpowiadać duchowni. Jan z Salisbury mówił, że jeśli król nie chce przestrzegać prawa bożego i prawa naturalnego należy uznać takiego króla za tyrana. Król jest Bożą karą za grzechy ludu. Jeśli kler uzna władcę za tyrana to wtedy lud ma obowiązek wypowiedzenia posłuszeństwa tyranowi. .................... ustanawia tyranobójstwo – zabójca tyrana jest narzędziem sądy bożego, tyranobójstwo jest sprawiedliwe i dozwolone.

POWSTANIE UNIWERSYTETU
Powstanie uniwersyteckiej nauki prawa.
U schyłku XI w. dochodzi w Europie do rewolucji intelektualnej, dochodzi do odkrycia prawa rzymskiego. Pierwszym ośrodkiem, który ponajmuje badania nad prawem rzymskim jest Kolonia, to w Koloni w roki 1088r. powstaje pierwszy uniwersytet. Pierwszymi badaczami prawa rzymskiego byli....................(Tepok)
i ........................(Filnei)Uczniami .................. w XII w. byli jego następcy: ................(wulgaus), .....................(markinius), Hugo i ..................(jakowisz). Celem ich było wyjaśnienie sensu przepisów prawa rzymskiego, oni ustalali sprzeczności w opinii prawników rzymskich, odkrywali sprzeczności między prawem panującym a prawem rzymskim – robili to w formie bloków stąd nazwiemy ich blokatorami. Byli oni autorami dwóch rodzajów bloków, bloków linearnych (mniejszej) i marginalnych (większych).
Powstaje szereg innych uniwersytetów. Jedynym uniwersytetem, który nie podejmuje badań nad prawem jest uniwersytet paryski.
Dopiero od II-giej połowy XIIIw. uniwersytecka nauka prawa wkracza w nowy okres., dochodzi do ponownego odkrycia ................ prawa rzymskiego.
Na przełomie XIII i XIVw. podejmowano znowu badania nad prawem rzymskim. Profesorów, którzy podejmują badania nazwiemy popblokatorami. To oni dopasowali prawo rzymskie do współczesności. (stworzyli prawo cywilne, miejskie, ...). Najwybitniejszym popblokatorem był Bartholus de Sassoferrato, wypracował on szereg norm kolizyjnych.

„ODKRYCIE ARYSTOTELESA” (str. 69)
Od XIIIw. (w książce: w XIIw. dokonano odkrycia dzieła Arystotelesa) prowadzono badania nad Arystotelesem. (odkryto Arystotelesa dzięki krucjatom). Arystoteles głównie był znany w Hiszpanii i na Sycylii. Później powstał Arystoteles łaciński.
W 1240r. przetłumaczono po raz pierwszy księgo etyki nihomachejskiej (?) W 1250r. Wilhelm ............ przetłumaczył na łacinę Politykę. Wpływ Arystotelesa zrewolucjonizował średniowieczne szablony myślenia – zaważył decydująco na klimacie ideowym i intelektualnym prerenesansu. Arystoteles uczył przecież szacunku dla faktów i politycznych realiów. W wieku XIII dochodzi do recepcji (?). W tej recepcji możemy wyróżnić 2 szkoły:
· recepcja arabska – głównym przedstawicielem był Ibn Roszda, zwany Awerroesem. Zasługą Awerrosa było to, że uważał, że czym innym jest nauka a czym innym wiara, wprowadzają rozróżnienie władzy świeckiej od władzy duchowej. pokazał autonomię nauki i autonomię wiary. Awerroiści odrzucali dogmat
o nieśmiertelności duszy. Te tezy były sprzeczne z prawem kościoła. Pod urokiem awerroizmu łacińskiego pozostawał Dante Alighieri , a najwybitniejszy pisarz schyłku wieków średnich, Marsyliusz z Padwy oparł na nim swą koronną tezę o suwerenności ludu.
· al.........tomistyczna – przedstawicielami byli Alfred Wielki i Tomasz ............

TOMASZ Z AKWINU (1225-1274) str.70
Uczeń arystotelika Alberta Wielkiego
U szczytu swojej prawniczej kariery Tomasz z Akwinu zostaje powołany na stanowisko profesora uniwersytetu paryskiego. Celem jego jest przystosowanie filozofii Arystotelesa do myśli chrześcijańskiej. Główne dzieła Tomasza z Akwinu to: Summa teologiczna, komentarze do sentencji Piotra............... oraz komentarze do arystotelesowskiej Polityki.
Tomasz przyjął (z Arystotelesa), że człowiek jest istotą społeczną i człowiekowi należy się szczęście. Celem państwa jest przede wszystkim dawanie ludziom szczęścia. Dla Tomasza wszystko co istnieje na ziemi, wszystko co istnieje w wszechświecie jest poukładane w hierarchicznym porządku. Ta hierarchia prowadzi do Boga (nawał ją ordo – porządek). Człowiek wg. Tomasza Bogu podporządkowany jest w dwojaki sposób, z jednej strony podporządkowany jest swoim ciałem, a z drugiej podporządkowany jest duszą. Za podporządkowanie ciałem odpowiada władza świecka, natomiast za duszę odpowiedzialny jest kościół. Wg Tomasza Bóg stworzył człowieka żeby wykonać swój plan. Rolą państwa i kościoła jest pomoc człowiekowi w osiągnięciu zbawienia. Zasada pomocniczości – wszystko co istnieje na tej ziemi ma pomóc człowiekowi w osiągnięciu zbawienia.

Geneza państwa wg Tomasza – człowiek jest istotą społeczną, początek (porządek) państwa tkwi w naturalnych związkach kobiety i mężczyzny. Państwo jest tworem doskonałym. Na czele państwa, zgodnie z zasadą hierarchiczności, stoi władza, z jednej strony władza świecka, z drugiej strony duchowa. Pozornie obie te władze są rozdzielone. Państwo posiada także ustrój i wg św. Tomasza istnieją ustroje dobre i złe. Dobre to te, w których władza jest wykonywana w interesie społecznym (dobra społecznego). Tomasz twierdził, że istnieją republiki i monarchie. według niego najlepszym ustrojem jest monarchia, to ona troszczy się o lud (akcentuje potrzebę silnej władzy królewskiej, Król w królestwie jest jak dusza w ciele, jak bóg w stosunku do świata). „Monarchia jest najlepszym rządem, jeśli się nie zepsuje” – pisał. Stąd pilna potrzeba ustalenia wiążących dyrektyw na przypadek rządów tyrana. Jeśli król – twierdził Tomasz – nie przestrzega prawa bożego i naturalnego, to władza wobec takiego króla ustaje, (władca staje się niepoprawnym tyranem i można przeciw takiemu władcy czynnie wystąpić i takie wystąpienie na pewno nie będzie buntem).
Wg Tomasza tyranem jest władca:
1) który nielegalnie zdobył władzę (poprzez uzurpację (?), synobię, czyli kupienie stanowiska, albo poprzez gwałt)
2) który władzy źle używa (dla własnego pożytku, a nie dla dobra powszechnego).
Owe naruszenie władzy państwowej św. Tomasz postrzega w dwojaki sposób: albo władca narusza zasady prawa bożego i naturalnego, albo przestrzegając ich, narusza konstytucje państwa.
Są różne reakcje na tyranię:
1) gdy władca narusza prawo naturalne i boże to poddani nie tylko są zwolnieni z lojalności obywatelskiej, ale mają wręcz obowiązek wypowiedzenia posłuszeństwa tyranowi,
2) jeśli władca przestrzega zasady prawa bożego i nat., ale narusza konstytucję – a tym przypadku sprawa jest bardziej skomplikowana. Niekiedy lepiej znosić tyranię, gdyż skutki powstania przeciwko niej mogłyby się okazać gorsze od niej samej. Czasami tyrania może być karą za grzechy. Zwykli ludzie nie są w stanie ocenić czy mają do czynienia
z rządami tyrańskimi, jeśli władca narusza konstytucję państwa. Lub powinien zasięgać rady duchowieństwa, Kościoła i papieża. Wtedy władza duchowna może wystąpić z inicjatywą obalenia tyrana.

Teoria prawa. Tomasz przez prawo rozumiał rozporządzenie rozumu promulgowane, ze względu na wspólne dobro, przez tego, do którego należy troska o społeczność. W tej definicji występują 4 elementy:
1) prawo jest to rozporządzenie rozumu – zatem prawo jest aktem rozumu (ustawodawca nie może ustanowić, ze w ramach lata będzie zima, powinien się odwoływać do rozumu). Prawo niezgodne z rozumem nie jest prawem.
2) prawo musi mieć za cel dobro powszechne (celem jest szczęście).
3) prawo zostało ustanowione przez legalnie panującego – prawo wydane przez tyrana nie jest prawem,
4) prawo musi być promulgowane przez panującego – (promulgowane – czyli ogłoszone)
Żeby prawo funkcjonowało muszą być spełnione te 4 elementy.
Tomasz był autorem oryginalnej genezy prawa, czyli teorii powstania prawa. Według niego istnieją dwa zasadnicze rodzaje prawa: prawo (wieczne) samo przez się i prawa pochodne.
Prawo wieczne to prawo samo przez się (tak jak Bóg sam istnieje przez się) – to prawo obejmuje wszystko. Ustanowił je oczywiście Bóg. Z tego prawa wywodzą się prawa pochodne.
I w tej hierarchicznej kolejności pierwszym prawem pochodnym jest prawo natury (wg Tomasza to prawo wieczne odbite w umysłach ludzkich, prawo natury stworzone jest dla istoty rozumnej. Człowiek nie tworzy prawa natury.)
Kolejnym jest: lex humana prawa ludzkie (wywodzą się z praw naturalnych, są to pewne wnioski wydedukowane
z zasad prawa naturalnego. Człowiek na podstawie praw naturalnych układa prawa ludzkie. Nie może być one sprzeczne z prawem natury.) Prawa pozytywne narodów – prawa które dot. wszystkich narodów, prawa wspólne dla wszystkich ludów. Takim prawem jest prawo własności. Prawo cywilne ius cyvile – to prawa dla poszczególnych państw, dla poszczególnych narodów, dla poszczególnych grup i korporacji. Te prawa mogą objawiać się jako prawa pisane i prawa umowne.
Trzeci rodzaj praw pochodnych to lex divina, prawo pozytywne. Św. Tomasz stwierdził, że jeśli ten podział nie wystarczy to bezpośrednio z prawa wiecznego wychodzą boskie prawa pozytywne. Człowiek musi się tymi prawami posiłkować ponieważ jego cele wykraczają poza cele ziemskie. Treści tego prawa zawarte są w Piśmie Świętym
i nauce Kościoła. Boskie prawa pozytywne św. Tomasz podzielił na prawa niedoskonałe (czyli prawa zawarte
w Starym Testamencie) i prawa doskonałe (w Nowym Testamencie).
Wszystkie te prawa układają się w hierarchiczną całość. Wg Tomasza dobro należy czynić, a zła unikać.

06.04.2002r.
MARSYLIUSZ Z PADWY (1265-1343), str.80
Był lekarzem z profesji, z zamiłowania filozofem i pisarzem politycznym. Jego główne dzieło to „Obrońca pokoju”. Po ogłoszeniu tego fundamentalnego dzieła został przez kościół uznany za heretyka i znalazł schronienie na dworze cesarza ludwika bawarskiego. Marsyliusz z Padwy domagał się aby kościół wykładał Pismo Święte dosłownie a nie alegorycznie.
Recepcja Awerroesa – w tej recepcji Marsyliusz z Padwy dokonał przemieszczenia akcentu (o ile dla Aweroesa w szczęściu liczyła się przede wszystkim sfera duchowa, to MzP najbardziej interesowała sfera materialna). Zatem państwo nie ma tylko dbać o walory moralne jednostki, ale przede wszystkim o wartości ekonomiczne i trwałe. Intrygują go środki działania jakimi dysponuje państwo, intryguje go problem techniki rządzenia.
Teoria państwa. Jednostki nie są indywidualistami, wchodzą w skład wielkiego organizmu, które nazywa się społeczeństwo. Dążenia jednostek nie mogą być sprzeczne z dążeniami społeczności. Zatem państwo powinno brać pod uwagę całą zbiorowość a nie tylko jednostkę. Państwo jest płodem woli ludzi, a jego doskonałość wyraża się w kompletności środków, jakimi ono dysponuje dla zaspokojenia wszystkich potrzeb ludzkich. Państwo jest powołane do zaspokajania potrzeb. Marsyliusz z Padwy twierdzi, ze społeczności dochodzi do nieustannych konfliktów (ludzie starają się zabezpieczyć jak największą grupę swoich interesów, swoich potrzeb). Dlatego też głównym celem państwa jest przede wszystkim tępienie występków i rozstrzyganie sporów. Państwo ma represjonować te jednostki, które nie chcą się podporządkować woli zbiorowości. Owa represja wg Marsyliusza z Padwy służy przede wszystkim zachowaniu pokoju. Obrońcą pokoju jest państwo. Funkcje przymusu, które służą zachowaniu pokoju muszą skupić się w jednym rynku – rządu. Rząd nie może z nikim dzielić władzy rozkazywania i stosowania przymusu. Jeżeli rząd nie będzie monopolizował władzy wykonawczej to wtedy państwo się rozpada. Rząd ma pełen monopol decyzji administracyjnej, sądzenia, kontroli.
Niektórzy twierdzą, że teoria Marsyliusza z Padwy zawierała rozwiązania autorytarne. Niemniej jednak Marsyliusz z Padwy był prekursorem teorii, która powstała w XVIIw. – teorii absolutyzmu władzy, której twórcą był Tomasz............ (Kol).
Marsyliusz z Padwy nie zastanawia się nad formami ustrojowymi. Twierdzi, że nie ustrój czyni państwo dobrym czy złym. Twierdzi, że rząd może swoje funkcje wykonywać dobrze zarówno w ustroju monarchicznym jak i w demokratycznym. Rząd jest strażnikiem i wykonawcą prawa. MzP twierdził, że tworzenie prawa należy ludu. Lud jest suwerenem, ponieważ to on tworzy prawo. Wyszedł z założenia, że ludzie bardziej słuchają prawa, które samo ustanowili. Ustawodawstwo ludowe zapewnia zupełność ustaw i zabezpiecza jej ważność. Suwerenny lud, oprócz tworzenia prawa, ma także inne uprawniania: może ustanawiać rząd i go kontrolować, jeśli rząd źle rządzi lud ma prawo go zmienić.
Marsyliusz z Padwy staje się prekursorem podziału władzy na władzę ustawodawczą, którą sprawuje lud i na władzę wykonawczą, którą sprawuje rząd. Projekt ustawy powinien być poddany pod referendum.
Pojęcie prawa. Prawem jest norma opatrzona sankcją przymusu i wydana przez upragnionego ustawodawcę. Prawo powinno posiadać przymus i wolę ustawodawcy. Prawo zatem nie musi być dobre, sprawiedliwe ani moralne. Odrzuca prawo natury, owszem ono istnieje ale jako doktryna a nie jako prawo. Prawo kościelne też nie jest prawem – nie posiada przymusu. Ta teoria jest początkiem pozytywizmu prawniczego.
Stosunek do kościoła. Wg MzP kościół nie był społecznością doczesną. Kościół rozumiał jako wspólnotę wszystkich wiernych, o przynależności do Kościoła decyduje subiektywna wiara, a nie obiektywna konieczność. Twierdził, że papieskie dekrety są obrazą majestatu ludzkiego ustawodawcy. Władza pochodzi od ludu a nie od kościoła. Proponował na miejsce kościoła wprowadzić nową organizację, w której główny głos będzie miała wspólnota wiernych. Kościół musi zatem stać się instytucją w państwie i być państwu podporządkowany. Zasada etatyzacji kościoła, tak pięknie rozwinięta przez Marsyliusza, legnie w następnej epoce u podstaw idei kościoła państwowego (narodowego).

Teorie Marsyliusza z Padwy daje początek doktrynom podziału władzy, pozytywizmowi prawniczemu, myśli reformacyjnej.

DANTE ALIGHIERI (1265-1321) str. 79
Wielki poeta, mieszczanin Florencji. Związany jest z dworem niemieckim. W Henryku VII (cesarzu niemieckim) Dante Alighieri upatrywał zbawcę świata. Do jego głównych traktatów politycznych możemy z pewnością zaliczyć „O monarchii” .
Dante Alighieri inaczej niż Marsyliusz z Padwy traktował awerroizm. Był on w swoich poglądach bardziej sceptyczny. Chciał on przede wszystkim pogodzić dwie recepcje: tomistyczną i awerroistyczną (stąd też można powiedzieć, że był on eklektykiem). ........... Człowiek wg niego ma dążyć zarówno do szczęścia w sensie duchowym i materialnym. Za szczęście człowieka duchowe jest odpowiedzialny kościół, natomiast za szczęście materialne odpowiedzialne jest państwo. Receptą osiągnięcia szczęścia w wymiarze doczesnym jest filozofia, natomiast dla szczęścia wiecznego jest teologia.
Ostra władza, którą wprowadził Dante doprowadza do genezy władzy. Twierdził, że istnieją dwie władze: władza duchowa i władza świecka. Władza duchowa należy do kościoła, a władza świecka do państwa. Obie te władze nie powinny na siebie nachodzić.
Prawo. Prawo istnieje tylko dla korzyści tych, którzy są temu prawu poddani. Kryterium oceny prawa jest słuszność i ważność. Prawo musi być słuszne (zgodne z normami rozumu) i ważne (ma obowiązywać). Prawo definiował jako właściwą proporcję między ludźmi. Tą właściwą proporcją jest wolność jednostki. Prawo określa granice wolności jednostki.
Dante był gorącym zwolennikiem imperium rzymskiego. Wg niego na świecie powinien istnieć jeden ustrój, tym ustrojem powinna być monarchia. Na jej czele powinien stać cesarz uniwersalny, który by rządził całym światem. Osoba cesarza łączyłaby wszystkie cechy rasy ludzkiej. Podkreślał, że jedność rodzaju ludzkiego jest konieczna, aby ludzie mogli ochraniać swój interes. Aby ludzie mogli dążyć do prawdy potrzebna jest jedna uniwersalna monarchia. Tym człowiekiem, który miał dokonać zjednoczenia całego świata miał być cesarz niemiecki Henryk XVII. Twierdził, że owa monarchia uniwersalna doprowadzi do pokoju.

WILLIAM OCCAM (1290-1350) w książce: (1300-1348) str. 78
Filozof i prawnik. Był profesorem w Oxfordzie i Paryżu. Jego główne dzieło to „Dialogi”. W. Occam był nominalistą to kierunek filozofii, który odrzuca pojęcia ogólne, natomiast akcentuje to co jest indywidualne, ważne, konkretne). Swoją nominalistyczną filozofię Occam wprowadza do nauk o moralności. Wg niego sama moralność została stworzona przez Boga, ale nawet gdyby Bóg nie istniał zasady moralne ludzie sami by stworzyli, dzięki prawemu rozumowi. Moralność istnieje tylko wśród ludzi. Bóg stworzył tylko teorię moralności, natomiast człowiek praktykę tejże moralności. Zatem moralnym może być człowiek, który nie wierzy w Boga. Ten pogląd Occam przełożył na teorię prawa.
Prawo. Wg Occama prawo tworzą same jednostki. Prawo zajmuje się zewnętrznymi aktami ludzi. Prawo zatem nie powinno abstrahować cele moralne (ludzie układając prawo nie muszą patrzeć na cele moralne).
U Occama ważna jest teza o suwerenności ......................... Wg Occama źródłem wszelkiej władzy jest Bóg. Natomiast prawo ustanowienia tej władzy należy do ludzi. Bóg dał zasady, formy a lud daje treść.
Ludzie ze swojej natury są wolni i równi, a zatem wszyscy mają prawo ustanawiania sobie władcy (tylko tyle, ze raz go ustanowiwszy, nie mogą go już potem odwołać). Bóg jest twórcą władzy a ludzie są wykonawcami.

ODRODZENIE

W krajach Europy północnej i w Polsce początki odrodzenia sięgają końca XV w. Natomiast zmierzch epoki sięga początku wieku XVII.

Georgie Vassali – architekt włoski. Opracowywał życiorysy najwybitniejszych artystów włoskich. Użył on pojęcia renesans, chciał on podkreślić rozkwit sztuki włoskiej końca XV w. i pierwszych dziesięcioleci XVI w.
Terminu renesans użył francuski historyk sztuki Jean Michelin w pracy pod tytułem „Historia ................” Michelin chciał podkreślić odmienność odrodzenia od epoki średniowiecznej. Podobnie ową odmienność chciał podkreślić także niemiecki historyk, znakomity znawca problematyki włoskiego renesansu, Jakub Burghak. Jego głośna praca to „Kultura odrodzenia we Włoszech”. Stwierdził on, że odrodzenie jest zaprzeczeniem i kontynuacją wieków średnich. Odrodzenie przejawia się w nowym spojrzeniu na człowieka. Człowiek zaczyna się liczyć, staje się on gospodarzem świata. Człowiek nie jest już narzędziem w rękach Boga. Nadrzędna wartością nie jest już Bóg, nie jest religia ale przede wszystkim człowiek. To nowe spojrzenie na świat związane było z rozwojem nauki, która miała wpływ na życie gospodarcze, na kulturę, na sztukę. W odrodzeniu głównym źródłem kumulacji kapitału stał się handel, wielkie odkrycia geograficzne pobudziły popyt na rynkach Europy. Ludzie zaczynają się gwałtownie bogacić, następuje gromadzenie środków pieniężnych. Na bazie tych przekształceń powstaje nowa grupa społeczna – sile mieszczaństwo (powstaje burżuazja). Owo mieszczaństwo zaczyna mieć aspiracje polityczne, nie godzi się z tym, żeby społeczeństwem rządzili ludzie tylko wyżej urodzeni (mieszczaństwo chce być odpowiedzialne za losy całego kraju).
Państwo. W odrodzeniu przekształca się państwo. Rozwój gospodarki towarowej powoduje to iż niektórzy zaczynają się gwałtownie bogacić, a ci mniej przedsiębiorczy zaczynają biednieć. Dochodzi do tzw. polaryzacji społecznej, do wyraźnego kontrastu między bogatymi a biednymi.
Wybuchają konflikty. Stąd też państwo w epoce odrodzenia musi być silne, musi być (jak twierdził Marsyliusz z Padwy) obrońcą pokoju. Państwo w odrodzeniu unifikuje się, scala. Zaczyna dysponować sprawnym aparatem zwanym biurokracją. Państwo zaczyna mieć silną armię, armię narodową (staje się ona nośnikiem kultury narodowej).
Konstanty Grzybowski (autor jednego z podręczników Historii doktryn) twierdzi, że w odrodzeniu dochodzi do rewolty intelektualistów (to przede wszystkim zjawisko określane mianem humanizmu).
„Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce”

ERAZM Z ROTTERDAMU (1469-1536)
Był człowiekiem niezwykle wykształconym. Jego myśl związana jest z niderlandzkim mieszczaństwem. Paradoksem jest to, że Erazm z Rotterdamu był księdzem, należał do zakonu Augustynów.
Rozpoczął on kampanię przeciwko średniowieczu (przeciwko, pośrednio, kościołowi). Tą swoja kampanią zdobył olbrzymi rozgłos w całej Europie.
Światopogląd. Rozpoczął on swoją krytykę średniowiecza od krytyki tekstów biblijnych. Prowokował on w ten sposób do tego aby ludzie zaczęli czytać Biblię a nie słuchać jej z ambony. Chciał przede wszystkim złamać oficjalny monopol kościoła. Przez krytykę Biblii chciał niezależności nauki od religii. Jego najsłynniejsze dzieło to „Pochwała głupoty”. Wg niego kościół zniekształcił sens chrystianizmu. Erazm bardzo ostro krytykuje scholastykę i wszystko co jest z nią związane. W szczególności krytykuje nurt dewetiomoderna (w XV w. w kościele wykształcił się taki pogląd iż człowiek, który chce dojść do zbawienia musi być ubogi, nie tylko materialnie ale także duchowo). Twierdził, że za tym poglądem kryje się zwykłe lenistwo i nieuctwo kleru. Wszystkim głupcom Erazm z Rotterdamu przeciwstawia republikę literalną, republikę ludzi wykształconych i mądrych. Ten ostry atak przeciwko kościołowi służył przede wszystkim nie do odrzucenia władzy ale do oddzielenia sfery nauki i sfery nauki.
Doktryna polityczna. Można ją podzielić na 2 części:
1. republikanizm – swoje republikańskie poglądy Erazm zawarł w tzw. adagiach. Adagie to zbiór korespondencji, zbiór przysług napisanych po łacinie z komentarzem Erazma z Rotterdamu. W tych adagiach krytykuje szlachectwo bez cnoty, snobizm, godności duchowe bez pobożności i wiedzy, krytykuje demoralizację kleru. Wg niego ta sytuacja zepsucia społecznego wywołana jest tym, że państwo rządzone jest przez króla. Wg niego najlepszym ustrojem jest republika. Republika to system starożytny, który wydał takich mędrców jak Platon czy Cicero. Republika to ustrój idealny, w którym wszyscy mogą żyć szczęśliwie. Ponadto uzasadnienie republiki było też znacznie głębsze – republikanizm Erazma wyrastał z niechęci do królów. Szczególnym obiektem krytyki była instytucja monarchii dziedzicznej.... pisał „nie ma żadnej pewności, że syn króla będzie dobrym władcą, że będzie człowiekiem mądrym i odpowiedzialnym”. Erazm zdawał sobie sprawę, że od razu nie da się ustroju republiki upowszechnić w całej Europie – W pracy „O władzy chrześcijańskiej” wyraża nadzieję iż świat, iż ludzkość może być wybawiona przez działanie wybitnej, oświeconej jednostki – króla humanistę (chrześcijański władca), pisał: „dla chrześcijańskiego władcy nie ma innych zasad wiary, innej moralności niż dla zwykłych poddanych. Chrześcijański władca to nie majestat, to nie władza ale zarządzanie i opieka”.
2. pacyfizm – owy pacyfizm również wyraża niechęć do ustroju monarchii. Erazm twierdził, że władcy nie troszczą się o dobro poddanych, przeciwnie – ich wojowniczość, żądza sławy i zdobyczy terytorialnych jest źródłem nieszczęść ludu. Stąd też Erazm z Rotterdamu w pracy pt. „Skarga pokoju zewsząd wypędzonego i prześladowanego” dokonuje wielkiej rozprawy z wojną. Wg niego wojna jest sprzeczna z filozofią świata, jest przeciwna naturze człowieka. Człowiek jest stworzony przede wszystkim po to żeby żyć w pokoju i przyjaźni z bliźnimi. Wojna gwałci wszelkie prawa moralne, zasady religijne; niszczy wartości kulturalne i sprzeciwia się logice. Wojnę należy wyeliminować jako środek politycznego działania. Miłość do pokoju powinna należeć do podstawowych cnót monarchy (chrześcijańskiego władcy). Twierdzi, że istnieją wojny sprawiedliwe – wojny obronne i wojny niesprawiedliwe – wojny łupieżcze. Erazm twierdzi, że Europejczycy, chrześcijanie mają prawo do wojny sprawiedliwej. Związku z tymi pacyfistycznymi poglądami Erazm konstruuje 2 postulaty prawne: 1). aby król wszcząć wojnę zawsze powinien zapytać o zgodę parlamentu, o zgodę przedstawicieli miast i całej ojczyzny; 2) prawo do oporu – jeżeli lud nie chce wojny to lud powinien mieć prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi.

THOMAS MORE (MORUS) – (1460-1535) str.98
Przedstawiciel myśli utopijnej. Jest przyjacielem Erazma z Rotterdamu. Pochodzi z mieszczańskiej prawniczej rodziny. Był prawnikiem, który pastował szereg wysokich funkcji m.in. był szeryfem Londynu. Był człowiekiem niezwykle wykształconym. Od samego początku przeciwstawiał się królowi angielskiemu – Henrykowi VII. (Henryk VII bał się Morusa i powierzał mu szereg funkcji m.in. był on ministrem spraw zagranicznych; niemniej jednak po zmianie tronu w Anglii Henryk VIII nie ma już tyle cierpliwości dla Morusa. W 1535r. dochodzi do ostrego konfliktu między Henrykiem VIII a Morusem, (Anglia w 1534r. staje się anglikańska i Henryk VIII ogłasza się głową kościoła anglikańskiego) za krytykę poczynań króla najpierw zostaje umieszczony w więzieniu a później zostaje ścięty.
Najgłośniejszym dziełem Morusa jest dzieło, które przeszło do historii myśli politycznej pt. „O Utopii” (pełna nazwa: Złota księga o najlepszym ustroju państwa i o nowej wyspie Utopii). W książce tej Thomas Morus zawarł, podobnie jak Erazm z Rotterdamu , olbrzymią krytykę stosunków społeczno-gospodarczych panujących w Anglii. Krytykował (?) agresywność (?) królów, ich rozrzutność, brak dbałości o lud, psucie pieniądza, presję na wymiar sprawiedliwości.
Jego marzeniem był władca pokojowy.
Niemniej jednak cała ta krytyka nie przyniosła mu sławy. Przyniosła teza, iż źródłem wszelkich nieszczęść, zła społecznego jest własność prywatna. To własność prywatna rodzi ustrój nierówności ekonomicznej, jest niczym innym jak spiskiem bogatych przeciwko biednym. To z własności prywatnej rodzi się państwo, które dzieli ludzi na biednych i bogatych. Morus twierdził, że dopóki istnieje własność prywatna jest niemożliwe osiągnięcie humanistycznego szczęścia, sprawiedliwości i dobrobytu.
Załącznikiem do tej śmiałej tezy jest opis wyspy szczęścia, wyspy na której nie ma własności prywatnej – wyspy Utopii.
Tomasz Morus poznał Rafała Hitlodeusza (portugalski żeglarz), który był towarzyszem wypraw Amerigo Vespucciego. Hildoeusz opowiada Morusowi, że gdzieś tam na oceanie istnieje wyspa szczęścia, na której wszyscy żyją z równości. Ten motyw podchwytuje Morus i przystępuje do pisania swojego dzieła.
Dzieło jest napisane po łacinie (urzędowy j. w Europie). Na końcu w grece dodaje, że cały ten wywód jest wymysłem autora. W swym dziele opisuje wszystko: krajobraz, klimat, obyczaje, obraz Utopii jest tak realistyczny, że Morus przedstawia strukturę rzek, zwierzęta jakie żyją na wyspie.
Ustrój Utopii. Jest to komunizm drobnych producentów, rolników i rzemieślników.
Swój ideał pracy Morus ulokował na roli i przy warsztacie rzemieślniczym. Uznał, że rozwój przemysłu jest źródłem zła. Wszyscy utopianie pracują na roli i ponadto każdy specjalizuje się w jakimś rzemiośle. On był przekonany, że przy dobrej produkcji rzemieślniczej i rolniczej można zaspokoić wszystkie potrzeby ludzkie. Aby ziściła się ta teza muszą być spełnione dwa warunki:
· Po pierwsze wszyscy muszą pracować (uważał, że jak wszyscy będą pracować to można zaspokoić nawet najbardziej wybujałe potrzeby ludu), min 6 godzin dziennie
· Drugi warunek to ograniczenie potrzeb. Wg Morusa Utopianie mieli jednakowo spędzać czas, mieli jednakowo się odżywiać i ubierać,..., aby mieli jednakowe potrzeby.
Morus twierdził, że w takim systemie należy stworzyć system gwarancji przed nadużyciami. Obfitość dóbr na Utopii będzie tak duża, że niektórzy nie będą chcieli pracować, niektórzy nawet zaczną tęsknić do własności. Tym systemem gwarancji jest surowa moralność Utopia, jest to moralność oparta w znacznej mierze na sile związków rodzinnych, związków chronionych przez autorytet państwa i tak np. Morus przewidywał karę śmierci za cudzołóstwo. Ponadto owej moralności Utopianie mieli zmienioną skalę wartości, nie znają oni pieniędzy – potrzeby zaspokajane są przez państwo (aby nie powstała tęsknota za pieniędzmi, jedzą oni i piją z naczyń glinianych i szklanych, a ze złota i srebra robią sobie nocniki i inne miski do podlejszego użytku, robią sobie łańcuchy i kajdany dla swoich niewolników). Na Utopii panuje niewolnictwo. Niewolników rekrutuje się przede wszystkim z jeńców wojennych (Utopianie prowadzą wojny sprawiedliwe – w obronie swojej wyspy), oraz z tych którym się ustrój na wyspie nie podoba, którzy nie chcą pracować, którzy tęsknią do własności; niewolnicy rekrutują się także z ateistów. Niewolnicy wykonują prace przykre i uciążliwe.
Na Utopii panuje także oryginalny ustrój polityczny. Jest on hierarchiczny, choć zarazem demokratyczny. Na samym dole piramidy stoi rodzina. 30 rodzin wybiera 1 urzędnika (filaracha). Nad 10 filarchami stoi kolejny urzędnik – protofilarcha. Na samym szczycie piramidy znajduje się (?)cenar(?) i książę. Książe jest wybierany spośród czterech kandydatów wysuniętych przez lud na zgromadzeniu filarchów i protofilarchów.
Na Utopii prawa są nieliczne i proste. Morus proponuje spalić wszelkie kodeksy.
Na nowej wyspie panowała powszechna tolerancja religijna. W kościołach nabożeństwa były prowadzone wg najprostszych zasad, w których wszystkie religie są zgodne. Różnice kultu występowały tylko i wyłącznie w domowych praktykach. Jednak nie było tolerancji dla ateistów. Na wyspie kapłanami mogły być kobiety. Kapłani mieli być wybierani przez wiernych, nie mają oni, z tytułu swych duszpasterskich funkcji, żadnych przywilejów. Nie znają celibatu.
Teza Morusa dała początek licznym utopiom nowożytnym, które będą częstym wyrazem toczących się dyskusji politycznych. Autorami najgłośniejszych utopii byli u schyłku odrodzenia Thomasso Campanella (1602 – Państwo słońca) oraz Francis Bacon (1627 – Nowa Atlantyda).

Doktryny reformacji

NICCOLO MACHIAVELLI (1469-1521) str. 88
Urodził się we Florencji. Pochodził ze szlacheckiej rodziny, która od lat pełniła wysokie funkcje publiczne. Z wykształcenia prawnik, przez wiele lat zajmował w rodzinnej republice odpowiedzialne stanowisko sekretarza Drugiej Kancelarii Rady Dziesięciu, zajmującej się sprawami wojny i administracji. W 1498 był naocznym świadkiem stracenia dominikanina Savonaroli, przywódcy antypapieskiej rewolty, mającej na celu urzeczywistnienie republikańskiej demokracji ludowej. W 1512r., po dojściu do władzy we Florencji potężnej rodziny Medyceuszy, Machiavelii został odsunięty od wpływów politycznych i mimo wielu wysiłków podejmowanych z myślą o pozyskaniu łask nowych władców, ostatnie lata swego życia spędził na wygnaniu w San Andrea.
Jego główne dzieło to dzieło pt. „Książe” – jest poświęcone .......... Wspaniałemu jako temu człowiekowi, który ma doprowadzić do zjednoczenia Włoch. Inne książki Machiavelliego to „Rozważania nad pierwszymi dziesięcioma księgami Tytusa Liwiusza”, „Historia Florencji”.
Posługiwał się bardzo nowoczesna metodą badania, polegała ona na wnioskowaniu z doświadczenia historycznego. Machiavelii był przekonany, że jeżeli będziemy studiowali historię to możemy trafnie ocenić to co będzie w przyszłości. Studiowanie abstrakcyjnych idei (moralności, sprawiedliwości) jest bezpłodne, wg niego należy obserwować rzeczywistość i z niej wyciągać wnioski. Receptą dobrego obserwatora, dobrego polityka powinna być dewiza: nie słuchaj tego co ludzie mówią, patrz co ludzie robią. Jego metoda to indukcja wiodąca od faktów do uogólnień, od szczegółów do ogółu.
Rewolucyjną tezą M, była teza, że we wszechświecie, istnieje nieustanny ruch planet. Planety te poruszają się po tych samych szlakach. Odbywa się nieustanny ruch, ale z góry zaplanowanym kierunku. Tak samo jest na Ziemi z ludzkim zachowaniem. Na Ziemi owy ruch objawia się w harmonii dobra ze złem (zło i dobro „wędrują” od kraju do kraju).
M. twierdził, że najlepszymi cechami ludzi są zdolność do działania, energia i inicjatywa. Cechy te nazwał Virtu. Uważał, że każdy człowiek posiada w sobie owe Virtu, każdy człowiek potrafi zaplanować sobie życie, nie poddaje się losowi. Virtu oprócz jednostek posiadają także narody (posiadali je w owych czasach Germanie, Turcy. Włosi utracili Virtu).
Drugim pojęciem jest pojęcie fortuny lub też losu. M. twierdził, że los przesądza połowę ludzkich poczynań, ale pozostaje nam kierowanie drugą połową. Fortunę porównuje do rwącej rzeki, woda niszcząca ludzkie dzieła może być zahamowana przez tamę, może być zahamowana właśnie przez owe Virtu. Gdy ludziom brakuje dzielności los najchętniej demonstruje swoją moc. Tak więc los sprzyja tylko śmiałym. M. pisał: los jest jak kobieta, kto chce nad nią zapanować musi ją bić i trzymać krótko.
Swoje rozważania o polityce Machiavelii oparł o przekonanie, że człowiek ze swojej natury jest zły. Człowiek ze swoje natury jest zmienny. Owa zmienność jest cecha złą. Postępowanie ludzkie zdeterminowane jest powiększeniem majątków i zaszczytów. Zachłanność ludzka jest bezgraniczna. Główne cechy natury ludzkiej: niewdzięczność, obłudność, zmienność, unikanie niebezpieczeństw, chciwość bytu. Jeśli tak jest to na czym oprzeć społeczeństwo.
M. twierdził, że w owym społeczeństwie trwają nieustanne konflikty, sprzeczności interesów. Na bazie tego konfliktu rodzi się państwo. Bo ludzie także mają tęsknoty do normalności, do zabezpieczenia spokoju i ładu społecznego. Państwo ma z jednej strony ochronić bogatych przed biednymi oraz państwo ma ochronić biednych przed zachłannością bogatych. Podstawową cechą historii państw jest ich cykliczny rozwój. Polega on na tym, że poszczególne państwa osiągają dno upadku i potem, nie mogąc spaść niżej, wznoszą się ponownie ku szczytom. Stąd też M. tęsknił za ustrojem trwałym, silnym. Przesłankami trwałości ustroju państwa były: 1) korzystne warunki naturalne w kraju, 2) równowaga ekonomiczna, 3) cnoty obywateli.
M. wychodzi z założenia, że lud trzeba kształtować. Na ogół cnót obywateli ma wpływ prawo i religia. Prawo musi być wsparte siłą, religia natomiast ma być religią państwową. M. twierdził, że chrześcijaństwo sprzyja tylko bierności i lenistwu, chrystianizm jest gloryfikacja pokory; stąd też religia ma być religią obywatelską, ma wzmacniać kult państwa.
M. twierdził, że ustrojem najbardziej trwałym jest republika. Wszystkie ustroje M. podzielił na republiki i jednowładztwa. Republika skupia elementy monarchii, arystokracji i demokracji. Funkcje rządzenia w republice skupiać się mają w rękach ludu. Dla niego lud to przede wszystkim bogata i średnia grupa posiadaczy. Swoje sympatie M. kieruje ku pracowitym rzemieślnikom, kupcom; bardzo nie lubi pasożytniczej szlachty (twierdził, że szlachta jest odpowiedzialna za rozbicie Włoch), z większą nienawiścią wypowiada się na temat biedoty (twierdził, że pospólstwo nosi w sobie zawsze najniższe wartości). Republika jest to system, który w pełni zapewnia ludziom wolność; przez wolność M. rozumiał zabezpieczenie przed tyrania. Republika daje ludziom możliwość inicjatywy gospodarczej, aktywności obywatelskiej, stad w republice jednostki najszybciej się bogacą. To w republice najlepiej są przestrzegane prawa.
Dyktatura księcia. Technika rządzenia. Wśród powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy. Swoją dyktatorską władzę książę opiera: po pierwsze na przychylności ludu, po drugie na armii narodowej i po trzecie na technice rządzenia, której autorem jest M.
M. stwierdza, że w pierwszej kolejności, jeśli nowy władca zdobędzie władzę, powinien uspokoić sytuację. Powinien zabezpieczyć wolność i własność poddanych. Władca powinien odwoływać się do aktów humanistycznych. Powinien być wzorem króla/księcia humanisty. Księcia, który się otacza filozofami. Władca powinien dbać o swój wizerunek, autorytet. Jeśli tego nie osiągnie to powinien rządzić siłą. M. twierdził, że nowy władca z jednej strony powinien głosić hasła humanistyczne (sprawiedliwości i wolności) ale z drugiej strony bez oporu, bez przeszkód powinien łamać wszelkie kanony, wszelkie pozory moralności. M. twierdził, ze celem polityki jest przede wszystkim skuteczność; skuteczność celem moralności jest dobro. Dobry władca powinien mieć cechy lwa i lisa. Lwa aby dzięki swojej sile odstraszać wilki, a lisa dlatego, że czasami sama siła nie wystarczy, ostrożność i chytrość powinna cechować nowego władcę. Władca czyny zbyt okrutne, złe powinien stosować krótko, natomiast czyny dobre powinny być stosowane długo. Nowy władca nie musiał dotrzymywać umów, jeśli byłoby to szkodliwe. Jeśli nowy władca obieca coś poddanym, a nie jest w stanie tego spełnić, to powinien sobie znaleźć jakąś przeszkodę. Wszystkie te zabiegi miały dążyć do zjednoczenia Włoch i utworzenia republiki. Nowy władca nie powinien wyznaczać swojego następcy, po swojej misji powinien oddać władzę prawowitemu ludowi i to od nich zależy jaki będzie ustrój. Władza dyktatorska w dłuższym okresie czasu degeneruje poddanych i cały ustrój. We władzy dyktatorskiej nie ma rozwoju myśli, sztuki, nie ma wzrostu gospodarczego, bo tylko republik jest w stanie dać ludziom wolność.
Na Machiavelliego powoływali się w późniejszych czasach: Benito Mussolini, gen. Jaruzelski.

04.05.2002r.
Doktryna absolutyzmu
JEAN BODIN (1530-1596) str. 94
Pochodził z Francji. Był prawnikiem. Przez wiele lat wykładał prawo rzymskie na uniwersytecie w Tuluzie, Tuluzie następnie był adwokatem przy parlamencie w Paryżu. We wczesnej młodości wstąpił do zakonu karmelitów, ale oskarżony o herezję, został uwolniony od ślubów.
Fundamentalne jego dzieło to: „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”. Zawarł w nim krytykę buntowniczych kalwinów francuskich, odpierał argumenty innych podżegaczy do tyranii (m.in. Machiavelliego) oraz dokonał własnego modelu absolutyzmu króla.
We Francji król sprawował władzę nad wszystkimi. W 1559r. sytuacja Francji zmienia się diametralnie – noc św. Bartłomieja. Francja zaczęła się dzielić na zwolenników i przeciwników króla.
Bodin należał do obozu zwolenników króla. W dziele „6 ksiąg o Rzeczypospolitej” zawarł krytykę obozu przeciwnego królowi.
Metoda badawcza:
· prawnicza – zakładał pojęcia ogólne i z nich dochodził do pojęć szczegółowych.
· historyczna – polegała na dokumentowaniu faktów ogólnych.
Jego doktryna pełna jest definicji.
Państwo i Rzeczpospolita to jedno i to samo. Jest prawym rządem z władzą suwerenną nad większą ilością rodzin i tym co jest im wspólne.
Suwerenność to „najwyższa i ustawami niezwiązana władza nad obywatelami i poddanymi a także nie jest ona ograniczona czasowo”. Suwerenność dla Bodina jest absolutna, ma charakter wieczny i jest niepodzielna.
Bodin podkreślał, że najlepszym ustrojem jest monarchia. Podkreślał też, że suwerenność to przede wszystkim władza ustawodawcza.
Prawo to słuszny rozkaz suwerena. Prawo musi pochodzić od suwerena i z jego swobodnej woli. Suweren może zmieniać prawo. Prawo musi być słuszne, sprawiedliwe, zgodne z prawem bożym i z prawem naturalnym. Jeżeli rozkaz suwerena jest niesłuszny poddani nie muszą przestrzegać takiego prawa.
Problem własności. Własność jest nakazem prawa bożego i nie wynika ona z praw natury.
Bodin był przeciwnikiem podatków, uważał, że podatki SA kradzieżą.
Tyrania. Tyranem dla Bodina jest ten kto jest uzurpatorem, który gwałci prawa boskie i naturalne. Wobec takiego tyrana można stosować czynny opór, włącznie z tyranobójstwem. Nie ma mowy o rebelii wobec legalnego władcy. Władca legalny jest nienaruszalny, choćby wydawał niesprawiedliwe prawo.

Bodin ceni Polaków. Podkreślał, że władza w Polsce nie jest w pełni suwerenna. Król w Polsce nie może w pełni wydawać ustaw, mianować niezależnie urzędników. Ceni Polaków za ich przywiązanie do wolności. Polacy są stale gotowi do obrony swoich wolności. Krytycznie stawia się do A. Frycza Modrzejewskiego.

WIEK XVII
Historyczne przesłanki tkwią w 3 czynnikach:
· rozwój form wczesnokapitalistycznych. wczesnokapitalistycznych przodujących krajach Europy zachodniej kapitalizm śmiało zaczął wykraczać poza etap manufaktury i rzemiosła; coraz szerszy był zasięg produkcji przemysłowej)
· na bazie rozwoju dochodzi do wzrostu aspiracji politycznych mieszczaństwa,
· presja nauk przyrodniczych nad nauką o państwie.
XVII w. to początek powstania nowożytnej szkoły prawa natury. (Hugo Grotius, Samuel Pufendorf, Chrystian Thomasius, Chrystian Wolff, Benedykt Spinoza, Thomas Hobbes, Jon Locke

HUGO GROCJUSZ (1583-1645) str. 125
Za twórcę nowożytnej szkoły prawa natury jest uznawany holenderski prawnik, dyplomata i filozof Huig de Groot (Grotius), zwany Grocjuszem.
Dzieła: „Wolność mórz”, „O prawie wojny i pokoju”
Prawo natury jest to „nakaz prawego rozumu, wskazującym, że pewien czyn wskutek samej zgodności z naturą rozumną ma cechy konieczności” Cechą prawa natury jest niezmienność, powszechność, racjonalizm i świecowo. Prawo natury u Grocjusza jest oddzielone od prawa bożego, jest związane z niezmiennymi cechami ludzkimi. Są one tak niezmienne, że nawet Bóg nie może sprawić by 2x2 nie było 4. Prawo natury jest wartością autonomiczną. Grocjusz uwalnia prawo natury od Pisma Św.
Grocjusz studiuje naturę ludzka (natura cielesna i rozumu)
- nat. cielesna – instynkt samozachowawczy (każdy człowiek chce żyć)
- nat. rozumu – wskazuje człowiekowi jak żyć zgodnie z instynktem samozachowawczym.
Grocjusz zestawia ze sobą nat. indywidualna i społeczną. Był przekonany, że jednostki muszą żyć w społeczeństwie.
Człowiek jest podmiotem i przedmiotem prawa natury, a konkretnie jego rozum. Człowiek je tworzy i zarówno temu prawu podlega.
Grocjusz wskazuje, że prawo natury funkcjonuje za pomocą 2 sposobów:
1. priori – wskazuje się zgodność lub niezgodność jakieś rzeczy z rozumną i społeczną naturą człowieka.
2. posteriori – polega na obserwacji zasad powszechnie akceptowanych przez ludzi.
Podział prawa:
· pr. naturalne
· pr. pozytywne:
- boskie,
- ludzkie.
Grocjusz był twórcą prawa międzynarodowego.
Prawa pozytywne narodu dzieli na: zwyczajowe i umowne.
Relacje między pr. pozytywnym a pr. natury
Grocjusz odmawia mocy obowiązywania prawu pozytywnemu sprzecznemu z prawem natury.
Różnice między pr. pozyt. a pr. nat.
Prawo natury jest prawem autonomicznym, natomiast prawo pozytywne wynika z woli ustawodawcy. Za naruszenie prawa natury spotkają nas wyrzuty sumienia, natomiast za naruszenie pr. pozyt. ......................
Różnice między pr. nat. a pr. boskim
Wg Grocjusza oba te prawa są podobne do siebie, oba dążą do sprawiedliwości. Różnica polega na tym, że pr. natury jest prawem autonomicznym, a prawo boskie jest wspierane istnieniem Boga.

Grocjusz ułożył katalog praw natury. Dla społeczeństwa katalog był zamknięty, istnieją 4 zasady pr nat.:
1. obowiązek dotrzymywania umów
2. zakaz naruszania cudzej własności
3. obowiązek naprawiania szkoły wyrządzonej z własnej winy
4. obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa.
Tak samo dla narodu istnieją 4 zasady prawa, ale katalog jest otwarty:
1. obrona wolności handlu i żeglugi,
2. uzasadnienie praw okupacji tzw. ziemi nicz