Historia Kultury i Sztuki (dr Dziedzic - pojęcia)

Lopez

Pojęcia z historii

Dormitorium – sala sypialna zakonników w klasztorze, zwykle położona nad kapitularzem

Synkretyzm – połączenie albo związek rozbieżnych albo wręcz sprzecznych poglądów religijnych, filozoficznych, społecznych

Rzygacz – ozdobne zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa swobodnie spływa daleko od lica muru (najczęściej wyk. z kamienia)

Krużganek – ciąg komunikacyjny, biegnący dokoła klasztoru

Mastaba – (mastaba – ławka) nazwa grobu charakteryst. dla okresu archaicznego starego i średniego państwa, składała się z części naziemnej połączonej z pionowym szybem

Katakumby – w starożytnym Rzymie podziemne korytarze, miejsce zebrań prześladowanych chrześcijan i ich cmentarze

7 cudów świata starożytnego: 1)piramidy egipskie, 2)wiszące ogrody Semiramidy, 3)świątynia Artemidy w Efezie, 4)mauzoleum w Halikarnasie, 5)posąg Zeusa Olimpijskiego, 6)kolos rodyjski, 7)latarnia morska na wyspie Faros

Cyrk – jedna z najbardziej charakt. budowli monumentalnych starożytnego Rzymu, przeznaczona na wyścigi wozów dwukołowych. Arena cyrku miała kształt wydłużonego prostokąta o jednym węższym boku zamkniętym półkoliście

mandorla – aureola w kształcie migdału lub owalu, przysługująca Chrystusowi i Marii

Orant – postać modląca się

krypta – podziemne lub pół podziemne sklepione pomieszczenie pod prezbiterium kościoła, mieszczące relikwie lub grób

pylon – 2 wysokie, kamienne wieże flankujące bramy świątyni, założone na planie prostokąta

Palatium – kamienny pałac książęcy

baptysterium – budynek przeznaczony do obrzędu chrztu, na ogół w pobliżu większego kościoła

Portal – ozdobne obramowanie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie

Ziggurat – w starożytnej Mezopotamii monumentalna budowla sakralna na planie kwadratu w kształcie kilkukondygnacyjnej wieży zwieńczonej świątynią z gliny

Pithos – duże naczynie w kształcie beczki, gliniane, używane do przechowywania żywności

Moneta – powst. u schyłku VII w p.n.e. w greckich miastach Azji Mniejszej lub Lidii. Najstarszy znany skarb bryłek elektronu z wybitymi stemplami, znaleziono w ruinach świątyni Artemidy w Efezie, ukryty w na początku VI w p.n.e.

Opat – przełożony klasztoru w zakonach mniszy i kanoników regularnych, obdarzony częścią uprawnień biskupich, obierany dożywotnio lub na określoną kadencję

Opactwo – klasztor pozostający pod władzą opata zazwyczaj o dużej liczbie zakonników

Mauzoleum – wielki, monumentalny grobowiec najczęściej w formie wolno stojącej budowli zdobionej dekoracją rzeźbiarską i architektoniczną

Epigon – nietwórczy naśladowca utalentowanych poprzedników; kontynuator przeżywających się kierunków sztuki albo nauki

Stoa – budowla halowa mająca do frontu kolumnadę, z tyłu zamknięta ścianą (często z drzwiami prowadzącymi do dobudowanych magazynów i składów), wyst. od V w p.n.e. w miastach hellenist.

Gliptyka – sztuka rzeźbienia i rytowania reliefów w kamieniach szlachetnych i półszlachetnych (gemm)

Rytowanie – wycinanie w twardych materiałach dekoracji wklęsłych lub wypukłych, przy zastosowaniu ręcznych dłut, pilników stalowych i narzędzi mech.

Kwiaton – element dekoracyjny w kształcie 2- lub 4- ramiennego pęku kwiatów czy liści, ułożonego w jednej albo kilku kondygnacjach

Wimperga – w architekt. got. dekoracyjny szczyt trójkątny, umieszczony w zwieńczeniu portalu lub okna

Pinakiel – charakt. dla got. dekoracyjny element architektoniczny w postaci wysmukłej kamiennej sterczyny, zwykle o 4 bocznym trzonie, z rytmicznymi szeregami żabek wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie

Żabka – średniowieczna ozdoba archit. w kształcie zwiniętych liści lub pączków; w sztuce rom. służyła gł. do zdobienia baz kolumn, w got. osadzana była często na odchylającej się łodydze

Służki – w archit. got. pionowe, cienkie elementy kamienne o przekroju wałka lub półwałka, zespolone na ogół z wolno stojącym filarem; przenoszą na niego za pośrednictwem żeber ciężar sklepienia

Rozeta – duży, kolisty otwór okienny w szczytach lub nad portalami, wypełniony bogatą dekoracją w układzie koncentrycznym

Elewacja – jedna z zew. Ścian budynku

Amfiteatr – w archit. rzym. odkryta budowla widowiskowa wzniesiona na planie elipsy, z areną po środku i widownią wznoszącą się dokoła niej schodkowo

Forum – w miastach staroż. Rzymu, plac lokowany zazwyczaj na przecięciu głównych arterii komunikacyjnych; centr. punkt miast, zwykle prostokątny; początkowo miejsce handlu, zebrań i sądów, później ośrodek władz administr. i kultu religijnego

Transept – nawa poprzeczna, usytuowana między korpusem nawowym a prezbiterium

Kapitel – najwyższa, wieńcząca część kolumny, pilastra, filara, różnorodnie ukształtowana plastycznie

Stalle – drewniane lub kamienne ławy przeznaczone dla duchowieństwa, ustawiane pod ścianami prezbiterium, wyst. w katedrach, kościołach klasztornych kolegiackich

Sakramentarium – w śred. konstrukcja wmurowana w ścianę obok ołtarza głównego, przeznaczona do przechowywania hostii i komunikatów

Poliptyk – wieloskrzydłowy ołtarz szafiasty, charakt. dla got. W zależności od liczby skrzydeł rozróżnia się tryptyk (2 skrzydła) i pentaptyk (3 skrz).

Kustodia – zamykane naczynie metalowe przeznaczone do przechowywania wielkiej hostii, gdy nie znajduje się ona w monstracji

Monstracja – naczynie liturgiczne służące do kultowego ukazywania i procesyjnego przenoszenia hostii

Sakrarium – zamykany otwór w ścianie w pobliżu ołtarza, służący do przechowywania hostii

Sarkofag – ozdobna trumna, zwykle w kształcie skrzyni, wyk. gł. z kamienia, metalu, drewna lub gliny, pokryta dekoracją malarską lub rzeźbiarską

Tumba – zasadnicza część nagrobków got. i renes. o kształcie skrzyni zamykanej od góry poziomą płytą z rzeźbiarską postacią zmarłego

Ikonostas – w cerkwi ściana dzieląca nawę do przestrzeni ołtarzowej, wysoka, całkowicie pokryta ikonami

Sobór – nazwa świątyni katedralnej oraz tytuł honorowy nadawany głównej cerkwi miasta

Głagolica – najstarsze pismo słowiańskie powst. IX w, dzieło Cyryla oparte na piśmie greckim, składa się z 40 liter

Cyrylica – alfabetyczne pismo słowiańskie stworzone w IX-Xw przez Cyryla, oparte na piśmie greckim

Alkazar – w Hiszp. Nazwa warownych pałaców mauretańskich; pomieszczenie mieszkalne i użytkowe rozmieszczone były wokół dziedzińca

Minbar – kazalnica w meczecie stojąca na tej samej ścianie co minrab, wykonana zwykle z drewna, rzadziej z kamienia

Mudejar – styl w architekt. i dekoracji hiszp. Rozwijający się od VIII-XVIIIw. Powst. jako wynik połączenia kultury chrześcijańskiej i muzułmańskiej. Obejmował elementy sztuki islamu, gotyku i renesansu; charakt. się bogactwem dekoracji ornamentalnej

Minaret – wieża przy meczecie, z której muezin wzywa wiernych na modlitwę

Meczet – świątynia muzułmańska, a także miejsce zebrań, narad, nauczeń, sądów; typowy meczet był zwykle prostokątnym dziedzińcem otoczonym krużgankami, z przylegającą do niego obszerną kolumnową salą modlitw

Relief – kompozycja rzeźbiarska wydobyta z płaszczyzny płyty kamiennej, drewnianej lub metalowej z pozostawieniem w niej tła

Nawa – część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych; dzieli się na główną i poprzeczną

Absyda – pomieszczenie na rzucie półkola, zamykające prezbiterium lub nawę

Aureola – świetlisty otok wokół przedstawianej postaci; symbol jej świętości

Stela – pionowa płyta kamienna wznoszona w czasach starożytnych w celach upamiętniających ważne wydarzenie; zdobiona dekoracją rzeźbiarską często z inskrypcją; może być jako rodzaj pomnika nagrobkowego

Manieryzm – tendencja w sztuce europ. ok. 1520-1600; jej celem nie jest naśladowanie świata realnego lecz tworzenie dzieł bezbłędnych stylowo i formalnie

Attyka – ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądź szczycików

Złote cięcie – podział odcinka na takie 2 części, iż cały odcinek ma się tak do części większej jak część jak część większa do mniejszej; stosunek mniejszej do większej wynosi 5:8

Wikingowie – członkowie drużyn skandynawskich podejmujących w VIII-IX w odległe wyprawy morskie do krajów zach. i pd. Europy

Fibula – zapinka lub agrafa służąca do spinania szat

Oratorium – oddzielne pomieszczenie przeznaczone do celów kultowych ściśle określonej grupy wiernych, np. zakonników w klasztorze

Ikona – obraz kultowy ukształtowany w sztuce wsch. Chrześcijaństwa w VIII-IX w, wyobrażający osoby święte, sceny biblijne i liturgiczno-symboliczne

Historyzm – tendencje do posługiwania się w twórczości artystycznej stylami dawnych okresów lub ich poszczególnymi elementami

Relikwie – szczątki ciał osób świętych lub przedmiotów do nich należących, stanowiące przedmiot czci w wielu religiach

Relikwiarz – sprzęt kultowy, służący do przechowywania relikwii

Fasada – elewacja budynku wyróżniająca się bogatszą dekoracją

Martwa natura – przedst. plastyczne wszelkiego rodzaju przedmiotów, przeważnie użytkowych, często naczyń kuchennych i stołowych, owoców, kwiatów itp. skomponowanych w grupy dające możliwość efektownych zestawień kolorystycznych i gry świateł

Diadochowie – (diadochos – następca) generałowie Aleksandra Wlk. którzy po jego śmierci, po długotrwałych walkach podzielili między siebie jego imperium

Kapitularz – pomieszczenie klasztoru, służące do zebrań zakonników, usytuowane w skrzydle wsch. zabudowań klasztornych przy krużganku

Refektarz – klasztorna jadalnia, usytuowana przy krużganku, przeważnie nakryta sklepieniem krzyżowym lub krzyżowo-żebrowym

Wirydarz – kwadratowy lub prostokątny ogród wewn. zabudowań klasztornych

Kościół halowy – budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość

Archiwolta – łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą postaci romańskich i gotyckich powtarzających się kilkakrotnie w biegnących w głąb uskokach, najczęściej ozdobiony rzeźbą

Maswerk – dekoracja architekt. charakt. dla sztuki got.; składał się on z elementów geometr. Wykonany w kamieniu i cegle. Stosowano go do wypełnienia gł. ażurowych otworów okiennych, rozet, przeźroczy, wimperg, balustrad i innych.

Agora – w star. Grecji głównie plac – rynek stanowiący centrum polityczne, administr., rel. (miejsce poświęcone bogom), często też handlowe

Sklepienie – konstrukcja budowlana wykonana z kamienia nat, sztucznego lub cegły o przekroju krzywoliniowym, służąca do pokrycia określonej przestrzeni budynku

Prezbiterium – chór, w świątyniach chrześcijańskich część mieszcząca gł. ołtarz i stalle dla kleru, zwykle oddzielona od nawy balustradą

Ortodoksja – prawowierność, uznawanie wszystkich dogmatów danej religii i przestrzeganie jej nakazów; grecka nazwa prawosławia

Akropol – w starożytnej Grecji osiedle lub część miasta położona na wzgórzu; od 2 poł. II tysiąclecia p.n.e. ogród warowny, siedziba władcy, później zwykle ośrodek kultu rel.

Ryzalit – część budynku wysunięta ku przodowi na wysokości wszystkich kondygnacji

Boniowanie – dekoracyjne opracowanie powierzchni muru przez ścięcie lub sprofilowanie krawędzi kam. ciosów okładzin muru

Kondotier – we Włoszech XIV-XVIw dow. oddziałów najemnych na służbie miast lub książąt

Arianizm - jedna z najważniejszych herezji w dziejach chrześcijaństwa stworzona przez Ariusza, który twierdził, że Jezus Chrystus jako syn Boży jest poddany Bogu, że został stworzony przez Ojca, co oznaczało, że "był czas, kiedy nie było Chrystusa i zanim został stworzony nie istniał".

Fresk – (z wł. fresco – świeży) malowidło naścienne, które maluje się na mokrym tynku specjalnymi farbami, w ten sposób uzyskuje się trwałe, intensywne barwy.

Kariatyda - podpora architektoniczna w formie postaci, najczęściej kobiecej, spełniająca funkcję kolumny podtrzymującej gzyms lub balkon czy belkowanie. Charakterystyczna zwłaszcza dla porządku jońskiego.

Kuros - to posągi tworzone w okresie archaicznym, a przedstawiające stojącego młodego mężczyznę. Charakteryzują się one sztywną postawą i nawiązują do przedstawień rzeźby egipskiej

Kościół bazylikowy – kościół chrześcijański na planie podłużnym, wielonawowy, o nawie środkowej wyższej i szerszej, oświetlonej oknami ponad dachami kryjącymi niższe nawy

Wykusz - forma architektoniczna wzorowana na budownictwie Bliskiego
Wschodu (architektura Islamu) stanowiąca wystający z lica elewacji element poszerzający przylegające wnętrze. Zazwyczaj wsparty na wspornikach z oknami lub otworami strzelniczymi, nakryty osobnym daszkiem

Rustyka – sposób dekoracyjnego obrobienia kamieni, tak aby miały bardziej surowy wygląd ("na dziko"). W okresie renesansu zazwyczaj parter otrzymywał najsurowszą oprawę.

Empora – w architekt. sakralnej; rodzaj galerii albo trubuny wspartej na kolumnach, gł. nad nawami bocznymi albo nad transeptem, przeznaczonej dawniej dla władcy i dworu, dla kobiet, dla zakonnic

Kolator - dawniej patron, fundator kościoła, który miał prawo przedstawiania biskupowi kandydata na wakujące beneficjum przy kościele

Konfesja – zbiór podstawowych prawd wiary (dogmatów) danej religii; wyznanie

Trójdźwięk liturgiczny (triada liturgiczna) - to określenie trzech elementów wystroju kościoła, typowych zwłaszcza dla świątyń ewangelickich i umieszczanych tam w bliskiej odległości; składa się z ołtarza, chrzcielnicy (misa chrzcielna) i ambony (kazalnica)

Intarsja - technika zdobnicza polegająca na tworzeniu obrazu przez wykładanie powierzchni przedmiotów drewnianych innymi gatunkami drewna czasem podbarwianymi. Wstawki umieszcza się w miejscu usuniętych fragmentów z powierzchni przedmiotu

Mihrab – nisza, wnęka w sali modlitw w meczecie, wskazująca kierunek na Mekkę

Przyczółek – teren za bronioną przez nieprzyjaciela przeszkodą wodną, zdobyty przez własne wojska

Fryz – w architekt. klas. środk. część belkowania zawarta między architrawem a gzymsem; to także poziomy pas dekoracyjny stosowany w architekturze, malarstwie dekoracyjnym i rzemiośle artystycznym

Tryglif – prostokątna płyta umieszczona we fryzie porządku doryckiego między metopami i na narożnikach budowli, ozdobiona 3 pionowymi żłobieniami (stąd nazwa)

Metopa - to kwadratowa bądź prostokątna płyta umieszczana we fryzie porządku doryckiego i oddzielana tryglifami; były ona najczęściej ozdabiane reliefami, choć zdarzały się także metopy gładkie, bez ozdób

Herezja – poglądy uznane przez kościół za sprzeczne z dogmatyką katolicką; głoszenie herezji było zwalczane przez inkwizycję i groziło sankcjami ( np. klątwą)

Plateresco – tzw. „styl złotniczy”, styl w architekt. hiszpańskiej końca XV, połowy XVI w., łączył motywy sztuki islamu, późnogotyckiej i renesansowej; cechował się dużym nagromadzeniem zawiłych, mocno zagęszczonych i nieregularnych ornamentów

Edykt mediolański - został ogłoszony wspólnie przez cesarza zachodniej części Imperium Konstantyna Wielkiego oraz cesarza wschodniej części Licyniusza w 313 r. w Mediolanie. Ogłaszał on wolność wyznania w Cesarstwie Rzymskim. Od tej pory chrześcijanie bez przeszkód mogli wyznawać swoją religię. Na mocy edyktu nastąpił zwrot budynków i gruntów kościelnych gminom chrześcijańskim

Dyptyk – dwuskrzydłowy ołtarzyk przenośny z kości słoniowej lub szlachetnego metalu, zdobiony wewn. scenami ze St. i Nowego Testamentu; dwie tabliczki połączone zawiasami i zamykane, służące w starożytn. do pisania

Piramida – monumentalny grobowiec władcy w kształcie ostrosłupa na planie kwadratu, wznoszona początkowo z bloków kamiennych, licowanych płytami z wapienia lub granitu
Ambona (kazalnica) - w budownictwie sakralnym miejsce, służące kapłanom do czytania tekstów liturgicznych, głoszenia kazań

Runy – najstarszy typ pisma europejskiego, którym posługiwały się plemiona germańskie, był używany do zapisu krótkich inskrypcji w drewnie, metalu czy na kamieniach

Stylobat – w starożytnych świątyniach greckich i rzymskich cokół stanowiący podstawę dla właściwej budowli i jej kolumnady

Propyleje – w architekt. Starożytnej Grecji brama na planie prostokąta, zwykle o nieparzystej liczbie przejść, prowadząca do wielkich okręgów sakralnych lub świeckich

Pinakoteka – w starożytności galeria, zbiór obrazów; najstarsza z V w. p.n.e. w pn. skrzydle Propylejów na Akropolu ateńskim

Replika – powtórzenie dzieła sztuki wykonane przez tego samego artystę (kopia autorska)

Maureska – ornament w formie splecionych roślinnych wici o stylizowanych łodygach, liściach, kwiatach, ułożonych symetrycznie, szczelnie wypełniających dekorowane pole

Heretyk – odstępca, zwolennik herezji, poglądów religijnych uznawanych przez Kościół za błędne; sprzeczne z powszechnie uznanymi

Zwornik – (klucz) środkowy, szczytowy kliniec łuku lub przęsła sklepiennego; kamienny lub ceglany, wyróżniający się kształtem, wielkością i dekoracją rzeźbiarską

Sfinks – w rzeźbie starożytnego Egiptu wyobrażenie leżącego lwa z głową ludzką (zwykle portret władcy) lub zwierzęcą (symbol bóstwa)

Akwedukt – wodociąg (bezciśnieniowy) doprowadzający wodę, gł. ze źródeł, dzięki wyzyskaniu spadku terenu; używany w starożytności i średniowieczu

Synagoga – w judaizmie miejsce spotkań, modlitw i nabożeństw, których podstawę stanowi czytanie wersetów Tory. Centralnym miejscem synagogi jest bima – podium lub pulpit służący do czytania Tory

CHRONOLOGIA SZTUKI GRECKIEJ
1.okres archaiczny – od upadku kultury mykeńskiej do odparcia najazdu perskiego
2.okres klasyczny – od odparcia najazdu perskiego do zakończenia wojny peloponeskiej
3.okres późnoklasyczny – od zakończenia wojny peloponeskiej do śmierci Aleksandra Wlk.
4.okres hellenistyczny – od śmierci Aleksandra Wlk. do podboju Egiptu przez Rzym

GRECCY RZEŹBIARZE
1.Fidiasz
2.Lizyp
3.Myron
4.Poliklet
5.Agesandros z Rodos

CHRONOLOGIA DZIEJÓW STAROŻYTNEGO RZYMU
1.monarchia (753-509 p.n.e. )
2.republika (509-30 p.n.e.)
3.wczesne cesarstwo – pryncypat (30 p.n.e.-284 n.e.)
4.późne cesarstwo – dominat (284-476)

ZAMKI LUDWIKA II BAWARSKIEGO
1.Neuschwanstein
2.Herrenchimisee
3.Linderhof

POCZĄTEK ERY MUZUŁMAŃSKIEJ ZAPOCZĄTKOWAŁA w 622 roku ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny

NAJWIĘKSZE SANKTUARIUM EUROPY ŚREDNIOWIECZNEJ to Santiago de Compostella znajdujące się w Hiszpanii; czci się tu św. Jakuba Starszego – apostoła

KLASZTORY CYSTERSKIE NA ŚLĄSKU:
1.Dolny Śląsk:
a.Lubiąż
b.Trzebnica
c.Henryków
d.Kamieniec Ząbkowicki
e.Krzeszów
2.Górny Śląsk
a.Rudy Raciborskie
b.Jemielnica

TRZY WIELKIE PIRAMIDY W GIZIE:
1.Piramida Cheopsa
2.Piramida Chefrena  należały do faraona Chufu (Khufu)
3.Piramida Mykerinosa

TRZY RYCERSKIE WIEŻE MIESZKALNE NA ŚLĄSKU:
1.Stara Łomnica koło Kłodzka
2.Rakowice Wielkie koło Lwówka
3.Pastuchów koło Świdnicy

TRAGICY GRECCY:
1.Ajschylos
2.Sofokles
3.Eurypides

POGLĄDY MARCINA LUTRA:
W 1517 r w Wittenberdze przybił na drzwiach kościoła 95 tez; założył kościół ewangelicko – ausburski zw. luterańskim. Zasady wiary:
2 sakramenty: chrzest i eucharystia
do zbawienia potrzebna jest tylko wiara
odrzucenie kultu Matki Boskiej, świętych relikwii
odrzucenie zwierzchnictwa papieża
likwidacja zakonów i zniesienie celibatu
dopuszczał w świątyniach rzeźby i obrazy

POGLĄDY JANA KALWINA:
W 1534 założył kościół ewangelicko – reformowany zw. kalwińskim; zasady wiary:
predestynacja – Bóg odwiecznie przeznaczył wybranych ludzi do zbawienia (a innych na potępienie) na co nie maja wpływu ich własne zasługi czy winy
zabraniał umieszczania w świątyniach rzeźb i obrazów
2 sakramenty
odrzucenie kultu Matki Boskiej
odrzucenie zwierzchnictwa papieża
likwidacja zakonów i zniesienie celibatu

KOŚCIOŁY POKOJU (ŁASKI) na Dolnym Śląsku:
1.Kościół w Głogowie
2.Kościół w Jaworze
3.Kościół w Świdnicy

CESARSKIE KATEDRY W NIEMCZECH:
1.Katedra w Moguncji (1100-1137)
2.Katedra w Spirze (koniec XI w)
3.Katedra w Wormacji